УДК 342.4

Кипшакбаев Қ.З.

«Болашақ» колледжісінің оқытушысы, п.ғ.м., педагог-зерттеуші

Kipshakbayev K.Z.

Teacher of the college "Bolashak", master of Pedagogical Sciences, teacher-researcher

Конституциялық кепілдіктер: мемлекет пен қоғамның құқықтық негізі (Қазақстан Республикасының мысалында)

*

Constitutional guarantees: the legal basis of the state and society

(On the example of the Republic of Kazakhstan)

Аңдатпа

«Конституциялық кепілдіктер: мемлекет пен қоғамның құқықтық негіздері (Қазақстан Республикасының мысалында)» мақаласында Қазақстан Республикасындағы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ететін негізгі конституциялық кепілдіктер қарастырылған. Саяси жүйе мен қоғамдық институттардың қызмет етуінің құқықтық негіздерін белгілейтін мемлекеттің негізгі заңы ретінде Конституцияның рөлі талданады. Жұмыста конституциялық нормаларды қолдану тәжірибесіне, олардың мемлекеттің тұрақтылығы мен дамуы үшін маңызына назар аударылады. Адам құқықтарын қорғау тетіктері, сондай-ақ конституциялық нормалардың сақталуын қамтамасыз етудегі Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің рөлі қарастырылады.

Кілтті сөздер: Қазақстан Республикасының Конституциясы, конституциялық кепілдіктер, адам құқығы, Конституциялық Кеңес, құқықтық жүйе, мемлекет, қоғам.

Annotation

The article "Constitutional guarantees: the legal basis of the state and society (on the example of the Republic of Kazakhstan)" examines the basic constitutional guarantees that ensure the rights and freedoms of citizens in the Republic of Kazakhstan. The article analyzes the role of the Constitution as the basic law of the state, which establishes the legal basis for the functioning of the political system and public institutions. The paper focuses on the practice of applying constitutional norms, their importance for the stability and development of the state. The mechanisms of human rights protection are considered, as well as the role of the Constitutional Council of the Republic of Kazakhstan in ensuring compliance with constitutional norms.

Key words: Constitution of the Republic of Kazakhstan, constitutional guarantees, human rights, Constitutional Council, legal system, state, society.

Кіріспе

Конституциялық кепілдіктер кез келген мемлекеттің құқықтық жүйесінің негізгі элементтері болып табылады. Олар мемлекеттік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз етеді, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғайды, демократиялық институттардың жұмыс істеуіне жағдай жасайды және құқықтық мемлекеттің қалыптасуына ықпал етеді. Қазақстан Республикасында Конституция мемлекеттік құрылымның негіздерін, құқықтар мен бостандықтардың кепілдіктерін, сондай-ақ азаматтардың міндеттерін айқындайтын құқықтық жүйеде басты орынды алады. Бұл мақалада Қазақстан Республикасындағы конституциялық кепілдіктер, олардың құқықтық мемлекет пен қоғамды дамытудағы рөлі мен маңызы қарастырылған.

Қазақстан Республикасының Конституциясы: жалпы сипаттамасы

1995 жылы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттің негізгі заңы болып табылады. Ол егемендік, аумақтық тұтастық, мемлекеттік билік бірлігі, демократиялық және әлеуметтік мемлекет сияқты мемлекеттік басқарудың негізгі принциптерін айқындайды. Конституция азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтарын бекітеді, биліктің бөліну принциптерін белгілейді, мемлекеттік органдар мен азаматтардың, сондай-ақ әртүрлі деңгейдегі мемлекеттік органдардың арасындағы қатынастарды реттейді.

Конституцияның негізгі міндеті – мемлекет пен қоғамның тұрақты қызмет етуінің құқықтық негіздерін қамтамасыз ету, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, сондай-ақ оларды жүзеге асыру үшін жағдай жасау. Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттің демократиялық сипатын сақтауға және оның құқықтық дамуына кепілдік береді.

Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының конституциялық кепілдіктері

Конституцияның негізгі сипаты – ол ең маңызды қоғамдық қатынастарды реттейді. Белгілі бір принциптерді жариялап қана қоймай, оларды тиімді жүзеге асыруға ықпал ететін конституция тиімді деп танылуы керек. Қазақстан Республикасының Президенті Қ.-Ж. Тоқаев еліміздің өміріндегі негізгі заңның айрықша маңыздылығына қатысты: "Тарих халқымыздың заң үстемдігіне, адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге деген ұмтылысын айғақтайды. Қазақстан Конституциясы әлемдік озық тәжірибе мен тәжірибені, сондай-ақ тарихи және ұлттық дәстүрлерді біріктіре отырып, халық бірлігі мен мемлекетіміздің тәуелсіздігінің берік іргетасы болып табылады" – дей келе, Мемлекет басшысы сондай-ақ ел Конституциясы азаматтардың мүддесіне табысты қызмет етіп, Қазақстанның одан әрі дамуына ықпал ететінін атап өтеді.

Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының конституциялық кепілдіктері Қазақстанның құқықтық жүйесінің маңызды бөлігі болып табылады. Олар Конституцияда бекітілген құқықтар мен бостандықтардың іске асырылуын қамтамасыз етуге бағытталған жалпы және арнайы кепілдіктерді қамтиды [1].

1. Жалпы конституциялық кепілдіктер

Қазақстан Республикасының Конституциясында адам мен азаматтың ажырағысыз және шектелуге жатпайтын негізгі құқықтары мен бостандықтары бекітілген. Оларға өмір сүру құқығы, адамның бостандығы мен қауіпсіздігі, сөз бостандығы, діни сенім бостандығы, мемлекеттік істерді басқаруға қатысу құқығы және т.б. Бұл құқықтар мен бостандықтар Қазақстандағы жеке тұлғаның құқықтық мәртебесінің негізі болып табылады және дәлелді себептерсіз жойылуы немесе шектелуі мүмкін емес.

2. Арнайы конституциялық кепілдіктер

Арнайы конституциялық кепілдіктерге азаматтардың нақты құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған механизмдер жатады. Қазақстан Республикасының Конституциясында Конституциялық Сот, Адам құқықтары жөніндегі уәкіл институты, сот арқылы қорғалу құқығы, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың әрекеттері мен шешімдеріне шағымдану құқығы, білікті заң көмегін алу құқығы сияқты институттар қарастырылған. Бұл тетіктер азаматтарға өз құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, бұзылған жағдайда көмекке жүгінуге, бұзылған құқықтарын қалпына келтіруге мүмкіндік береді.

Конституциялық соттың конституциялық кепілдіктерді қамтамасыз етудегі рөлі

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты конституциялық кепілдіктерді қамтамасыз етуде шешуші рөл атқарады. Ол Конституцияның сақталуын, оның ішінде заңнамалық актілердің еліміздің негізгі заңына сәйкестігін қадағалайтын орган. Конституциялық Сот Парламент қабылдаған заңдардың, Президент жарлықтарының, Үкімет қаулыларының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің Конституцияға сәйкестігі туралы істерді қарауға құқылы.

Конституциялық Соттың шешімдері Қазақстанның бүкіл аумағында міндетті болып табылады және шағымдануға жатпайды. Бұл Конституциялық Соттың азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың, олардың сақталуына кепілдік берудің және Конституцияға қайшы келетін нормативтік құқықтық актілердің қабылдануына жол бермеудің маңызды құралы екенін білдіреді.

Құқықтық мемлекеттің дамуы үшін конституциялық кепілдіктердің маңызы

Конституциялық кепілдіктер Қазақстанда құқықтық мемлекеттің қалыптасуы мен дамуы процесінде шешуші рөл атқарады. Олар заңның үстемдігін, биліктің бөліну принципін, азаматтарды құқықтық қорғауды, мемлекеттік қызметтің ашықтығын және мемлекеттік органдардың есептілігін қамтамасыз етеді. Конституциялық кепілдіктер құқықтық мәдениетті қалыптастыруға, азаматтардың мемлекеттік институттарға сенімін нығайтуға және қоғамдық қатынастардың тұрақтылығын қамтамасыз етуге ықпал етеді.

Жаһандану және халықаралық құқықтың дамуы жағдайында конституциялық кепілдіктер Қазақстанның әлемдік қауымдастыққа интеграциялануының маңызды факторына айналуда. Олар ұлттық заңнаманы халықаралық стандарттармен үйлестіруге ықпал етеді, халықаралық деңгейде адам құқықтарын қорғауды қамтамасыз етеді және Қазақстанның халықаралық міндеттемелерін қолдайды [2].

Ата Заңды құрметтеу – әр аза­маттың нақты істерінен, адал еңбегінен және заңға бағынуынан көрінеді. Сондықтан барлығы, әсіресе мемлекеттік қызметшілерден Конституцияның рухы мен әрпіне жауап бере алатын, конституциялық нормалардың нақты орын­далуын, бірыңғай қолда­ны­луын қамтамасыз ететін конс­ти­ту­циялық тәжірибе қалып­тас­ты­ру­дың барлық жағдайын жасауды талап етеді. Жалпы, Ата Заңды қас­терлеу оның әр әрпін бұлжыт­пай орындаудан елдегі заңдылық тәртібін қалыптас­ты­рады. Өкі­ніш­ке қарай, мемле­кеттегі құқықбұзушы­лықтар, оның ішіндегі мем­ле­кет­тік қызметшілердің кейбір жағ­­дай­­ларда заңды өрескел бұзуы, әри­не халықтың мемлекеттік би­лік­ке деген сенімділігін төмен­де­теді [3]. 

Бүгінде мемлекеттің даму ба­ғыты, ұлттық идеология туралы сарапшылар, ғалымдар көптеген ғылыми пікірталас ұйымдасты­рып, әр алуан ұсыныс жасайды. Көптеген этнос өмір сүретін қо­ғам­да бұл мәселенің әржақты тұ­жы­рымдарды туындататыны әм­беге аян. Осы орайда біз өзіміз­дің талмас адал еңбектеріміз арқылы құқық пен адам құқықтары­ның жоғары үлгілері мен құнды­лық­та­рын өмірге енгізуге ұмты­луымыз қажет. Осы конституция­лық құн­ды­лықтарды ұлттық идеяның темірқазығы ретінде ұсынамыз.

Қорытынды

Конституциялық кепілдіктер Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесінің негізі болып табылады. Олар азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз етеді, құқықтық мемлекеттің дамуына ықпал етеді, демократиялық институттарды нығайтады және қоғамның тұрақты дамуына жағдай жасайды. Қазіргі жағдайларда азаматтардың құқықтық қорғалуын арттыруды және мемлекеттік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз етуді талап ететін жаһандық сын-қатерлер жағдайында конституциялық кепілдіктердің рөлі ерекше маңызға ие. Бұл тұрғыда Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекет пен қоғамның құқықтық негіздерін айқындайтын негізгі құжат болып қала береді.

Демек, конституциялық нормаларды және адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары туралы ағымдағы заңнаманы жетілдіру процесі белсенді түрде жалғасатын болады. Қазақстан Республикасының Конституциясы – мемлекетіміздің демократиялық дамуының берік іргетасы. Ол адам құқықтарын жариялап қана қоймай, ең алдымен олардың орындалуын қамтамасыз етеді.

Әдебиеттер тізімі

1. Тимощук Д.В. Конституционное право и гарантии прав человека в Республике Казахстан. Издательство "Юридическая литература", - Алматы, 2022

2. Касымова Ж.А. Конституционные реформы в Республике Казахстан: современные вызовы и пути их преодоления. Журнал "Конституционное право и общество", 2(35), 12-29. – 2023

3. Курманов А.Т. Правовая система Республики Казахстан: вызовы и перспективы. Издательство "Феникс", - Астана 2023

Кипшакбаев Қ.З. КОНСТИТУЦИЯЛЫқ КЕПІЛДІКТЕР: МЕМЛЕКЕТ ПЕН қОғАМНЫң құқЫқТЫқ НЕГІЗІ (ҚАЗАқСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫң МЫСАЛЫНДА) // Международный научно-общественный журнал "DOGMA". – 2024. – № 3(28);
URL: journaldogma.esrae.ru/ru/28-550 (дата обращения: 23.12.2024).

Сегодня: 68 | За неделю: 68 | Всего: 68

Комментарии (0)